آثار معماری سلسله های ایران اسلامی (2)

معماری دوران صفویه

سلسله ی صفوی بوسیله شاه اسماعیل صفوی در 908 - 907 هجری قمری تأسیس شد و ابتدا پایتخت آنان تبریز بود. شاه طهماسب پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود. این دوره مصادف با پناهنده شدن همایون شاه هندی به ایران است. بعد از شاه طهماسب شاه اسماعیل دوم و محمد خدابنده و بعد از وی شاه عباس صفوی به سلطنت رسید. شاه عباس در سال 966 هجری قمری پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل نمود. این سالها مصادف با آغاز روابط ایران و اروپا بود. بعد از شاه صفوی دولت ناتوان شده و بالاخره در سال 1135 هجری قمری با هجوم افغان ها این حکومت منقرض گردید.
اغلب بناهای معماری صفوی چهار ایوانی می باشند.

مساجد صفوی

1- مسجد جامع ساوه 2- مسجد علی در نزدیکی مسجد امام اصفهان 3- مسجد هارون ولایت در اصفهان که همگی از اولین بناهای صفویه است و به دستور شاه اسماعیل صفوی ساخته شده اند.
2- مسجد امام (شاه) اصفهان: دارای جلوخان و ایوان بسیار زیبایی است و در زیر ایوان مقرنس کاری شده است. شامل دو مناره در سردر ایوان ورودی و 2 منار دیگر در اطراف ایوان جنوبی بوده و یک گنبد دو پوسته ی فیروزه ای با نقوش اسلیمی دارد (تصویر 29).
این بنا در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان واقع است که در سال 1020 هجری قمری و توسط «استاد علی اکبر اصفهانی» بنا شده است. ورودی این مسجد از میدان بوده و در مقابل سر در قیصریه واقع شده است و کار ساخت آن از زمان شاه عباس اول شروع و در زمان شاه عباس دوم به اتمام رسید. کتیبه های بسیار زیبا با خط خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، محمدرضا امامی، عبدالباقی تبریزی، محمد صالح اصفهانی در این بنا به چشم می خورد (تصویر 30).
3- مسجد شیخ لطف الله اصفهان: در ضلع شرقی میدان نقش جهان و درست مقابل کاخ عالی قاپو بنا شده است. دارای گنبد با نقش فرش مقبره ی شیخ صفی الدین اردبیلی و به شیوه ی ساسانی است. در سال 1028 هجری این مسجد بنا شد. کاشیکاری ها با دو شیوه ی معرق و خشتی هفت رنگ است. رنگ کاشی های بیرونی گنبد از اسلیم های آبی و سفید بر روی زمینه ای از نخودی ساخته شده است (تصویر 31).

مدارس صفوی

4- مدرسه ی چهارباغ اصفهان: در سال 1105 هجری قمری به دستور سلطان حسین بنا شد. این مجموعه شامل کاروانسرا، بازار، مدرسه با نقشه ی چهار ایوانی که به نام «سلطانی» یا «مادرشاه» نیز شهرت دارد (تصویر 32).
5- مدرسه ی خیرات خان: در شهر مقدس مشهد بنا شده است. این مدرسه در شمال شرقی حرم و به شکل دو ایوانی است.
6- مدرسه ی عباس قلی خان: در مشهد و در سال 1077 هجری قمری به دستور «عباس قلی خان بیگلربیگی» با نقشه ی چهار ایوانی بنا شده است. تزئینات کاشی کاری در سر در ورودی ایوان ها و نماهای خارجی حجره ها وجود دارد. این بنا دارای 140 حجره در اطراف حیاط مرکزی است.
7- مدرسه ی خان: در سال 1024 هجری قمری توسط الله وردیخان و پسرش امامقلی خان در شیراز بنا شد. این بنا چهار ایوانی، با طاق هایی در اطراف حیاط مرکزی و شامل دو طبقه با تزئینات کاشی و مقرنس و با طرح های گل و بوته و ترنج های مختلف است.

مقبره های صفوی

8- بقعه ی شیخ صفی الدین اردبیلی: به شیوه آذری بنا شده و شامل مجموعه بنا و مقبره است و در زمان شاه طهماسب و شاهان بعد از او بنا شده است. شامل: الف - بنای مقبره ب - مقبره ی شاه اسماعیل (در سال 930) ج - چینی خانه در زمان شاه عباس که به شکل چند ضلعی و دارای گنبدی کوتاه و آجری است د - مسجد جنت سرا که بنایی است هشت ضلعی که ضلع شمالی صحن با کاشی کاری و کتیبه ی کوفه تزئین شده است. ه - خانقاه و - چله خانه ز - شهید گاه که شامل دو مقبره «سلطان حیدر» و «سلطان جنید» می باشد ح - چراغ خانه (تصویر 33).
9- مجموعه ی بناهای خانقاه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان: شامل گنبد فیروزه ای با دو مناره و دو صحن که دارای رواق هایی در پیرامون حرم است. رواق سمت مغرب در زمان شاه عباس ساخته شده که به نام رواق شاه عباسی معروف است (تصویر 34).
10- مقبره هارون ولایت: در زمان شاه اسماعیل در سال 918 هجری قمری بنا شده است. این بنا مقبره ی یکی از اولاد امام حسن (ع) می باشد (تصویر 35).
11- خواجه ربیع: در مشهد واقع شده است. مدفن خواجه ربیع که یکی از یاران حضرت علی (ع) می باشد، بنایی است هشت ضلعی دارای گنبد دو پوسته و تزئیناتش شامل کاشی هفت رنگ است. این بنا دارای دو کتیبه می باشد.

کاخ های صفوی

ساختن کاخ به عنوان یک سنت در معماری ایران پس از اسلام از زمان صفویان آغاز می شود چرا که پادشاهان صفوی کاخهای زیادی را در شهرهای مهم ایران برپا می کنند و نمونه های خوبی از این کاخها بر جای مانده است.
12- کاخ عالی قاپو (درب عالی): این بنا در اصفهان و ابتدا به وسیله شاه طهماسب به صورت کوشک سه طبقه آغاز شد که پس از انتقال پایتخت به اصفهان توسط شاه عباس به شکل امروز یعنی در شش طبقه ساخته شده است. شالوده این بنا مربوط به عهد تیموری است و در عهد صفوی تجدید بنا می شود. مهمترین بخش عالی قاپو ایوان مسقف بزرگ آن است که رو به میدان قرار دارد بالاتر از آن طبقات دیگر ساختمان با نامهای مختلف و تزئینات با شکوه قرار دارد. از دیگر ویژگیهای کاخ، درب ورودی آن است که به روایتی شاه عباس از مقبره حضرت علی (ع) آن را به اصفهان می آورد (تصویر 36).
تزئینات کاخ، شامل گچبری بوده و نقاشی های دیواری بوسیله نقوش گل و بوته و نقشهای انسانی و... می باشد که عموماً توسط رضا عباسی کشیده شده است (تصویر 37).
13- کاخ چهل ستون: در زمان شاه عباس اول بنا شده ولی قسمت اعظم آن توسط شاه عباس دوم در سال 1057 هجری قمری بنا شده است. شامل ایوان سر پوشیده با 18 ستون 12 متری است که سقف ایوان با قاب های چوبی هندسی تزئین شده است. دارای یک ایوان و دو تالار است تالار بزرگ دارای سه گنبد زراندود است. بر دیواره تالارها نقاشی های مختلف رزمی و بزمی که حالتی روایتگرانه دارند و معمولاً شرح حال پادشاهان صفوی است نقش شده است (تصویر 38).
14- کاخ صفی آباد: در سال 1021 هجری قمری به فرمان شاه عباس بر بالای تپه ای مرتفع در بهشهر (اشراف البلاد) با پلان مربع بنا شده است. طول هر ضلع 25 متر و بنا شامل دو طبقه دارای نقاشی دیواری و کاشی کاری می باشد.
15- کاخ هشت بهشت: در سال 1080 هجری قمری به دستور شاه سلیمان صفوی بنا شد (تصویر 39).
این بنا به شکل هشت گوش نامساوی در دو طبقه و با ایوان هایی در اطراف است. سقف ها بر روی ستون چوبی قرار دارد و دارای تالاری هشت ضلعی است در چهار ضلع طاق های متعدد و وسط تالار دارای سقف گنبدی و قبه ای در بالای آن است. هشت بهشت نمایانگر هماهنگ ترین معماری دوران صفویه، هم در نمای خارجی و هم در نقاشیهای داخلی آن می باشد.
16- کاخ عالی قاپوی قزوین: در قزوین، طرح یک کاخ صفوی در داخل شهر که فقط سر در (عالی قاپو) آن همراه با یک کوشک با تغییراتی در زمان قاجار باقی مانده است. این کوشک را شاه طهماسب، دومین پادشاه صفوی بنا کرده است. این بنا دارای دو طبقه است که با نقاشیهای فراوان تزئین یافته است.
17- تالار اشرف: از دیگر کاخهای صفوی در اصفهان است که بنای کوچکی نزدیک عالی قاپو است. این بنا دارای یک ساختمان مرکزی با درب بزرگ باشکوه شبیه به عالی قاپو دارد.

کاروانسراها

بر اساس منابع تاریخی شروع ساخت کاروانسراها از زمان هخامنشیان است. «هرودوت» مورخ یونانی از وجود 115 بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) در مسافتی حدود 2500 کیلومتر بین حکومتهای هخامنشی و یونانی نام می برد.
در دوره اسلامی بعد از احیاء مجدد جاده ابریشم در زمان سلجوقیان و وجود امنیت در داد و ستد کاروانسراها رونق می یابند.
کاروانسراها محلی برای استراحت کاروانیان است که به عنوان مراکز عمده تحولات و داد ستدهای فرهنگی و اجتماعی قابل بررسی است. عصر طلایی شکوفایی کاروانسراها در زمان صفویان است و کاروانسراهای زیادی در مسیرهای تجاری ابریشم زمینی و دریایی احداث می گردند که تعداد قابل توجهی از این کاروانسراها باقی مانده است.
به طور کلی کاروانسراها به پنج گروه تقسیم می شوند:
1- کاروانسراهای کاملاًً پوشیده مخصوص مناطق کوهستانی مانند کاروانسرای امامزاده هاشم سر راه تهران به شمال
2- کاروانسراهای حاشیه خلیج فارس که فاقد حیاط هستند (تصاویر 40).
3- کاروانسراهایی با طرح 8 ضلعی یا مدور مثل رباط انجیره در جاده یزد به طبس (ایلخانی) کاروانسرای چهار آباد واقع در جاده نطنز به اصفهان (ایلخانی) (تصاویر 41)
4- کاروانسراهای دو ایوانه مانند کاروانسرای اقبال جاده تاکستان به قزوین (تصویر 42)
5- کاروانسراهای چهار ایوانه مانند کاروانسراهای زواره و مادرشاه در اصفهان (تصاویر 43)
جدای از این کاروانسراها با پلانهای فوق الذکر، بعضاً کاروانسراهای دیگر نیز غیر از آنچه شرح آن رفت ساخته می شده اند که یا در داخل شهرها بوده اند و یا جهت توقفگاههای موقت استفاده می شده اند.

خصوصیات معماری کاروانسراها

ساختار معماری کاروانسرا بر اساس عملکرد این گونه از فضاها بوده است. اطاقهایی جهت استراحت در شب بدون پنجره، جلوی اطاقها ایوانهای کوچک و در پشت آنها و دور تا دور کاروانسراها نیز محل استراحت چهارپایان ساخته می شده است.
معمولاً یک در ورودی با برجهای جلو آمده در بالای آن وجود داشته است که بعضاً در قسمت بالای درهای ورودی طبقه دیگری می ساختند که به آن «شاه نشین» نیز می گفتند و از آن برای کنترل ورود و خروج و یا دیده بانی نیز استفاده می شده است.
ایوانهای ورودی معمولاً دارای تزئینات آجرکاری یا گچبری می باشند که با خطوط مختلف و همچنین درج نام سازنده و یا بانی کاروانسرا تزئین می یافته است.
اطاقها معمولاً کوچک به ابعاد 3 × 3 یا 4 × 4 با پوشش سقفهای گنبدی - نمای کاروانسراها معمولاً آجری و صحن حیاط سنگفرش بوده است.
زیباترین نوع کاروانسرها چهار ایوانه بوده است که در حال حاضر به جز آنهایی که در داخل شهرها قرار دارد و تغییر کاربری پیدا کرده اند مابقی کاروانسراها بلا استفاده می باشد.

کاروانسراهای صفوی

کاروانسرا سازی در عهد صفوی به خاطر رونق تجارت و مبادلات بازرگانی رشد قابل توجهی پیدا می کند و در تمامی مسیرهای جاده ی ابریشم (زمینی -دریایی) جهت اقامت موقت کاروانیان، کاروانسراهای متعدد ساخته می شوند که از مهمترین آنها بدین صورت می توان نام برد:
18- کاروانسرای مه یار: در جنوب اصفهان واقع شده و دارای نقشه ی چهار ایوانی است.
19- کاروانسرای شیخ علی خان (چاله سیاه): واقع در شمال شرقی اصفهان بنایی است چهار ایوانی که به دستور شاه سلیمان ساخته شد.
20- کاروانسرای بیستون: در 38 کیلومتری شمال کرمانشاه واقع شده و بنایی چهار ایوانی است.
21- کاروانسرای مادرشاه (مهمانسرای شاه عباس): واقع در اصفهان که بنایی است چهار ایوانی.
22- رباط زین الدین: بنایی با پلان دایره ای که در 67 کیلومتری یزد به کرمان واقع شده است.
23- کاروانسراهای امین آباد، ده بید، خان خوره: که بین راه اصفهان، شیراز قرار دارند بنایی است با پلان هشت ضلعی.
24- کاروانسرای کوهستانی شبلی: واقع در جاده تبریز بدون حیاط مرکزی.
البته کاروانسراهای زیادی نیز در مسیر جاده ی تهران به مشهد (جاده ابریشم زمینی) و مسیر تهران به جنوب (جاده ابریشم دریایی) ساخته شده اند که جهت اقامت کاروانهای جاده ی ابریشم زمینی و دریایی ساخته شده است و عموماً چهار ایوانی می باشند. از مهمترین آنها می توان به این موارد اشاره نمود: کاروانسرای اقبال جاده تاکستان به قزوین - کاروانسرای دو کوهک جاده شیراز به فهلیان - کاروانسرای تینوش جاده قم به تفرش که همگی 2 ایوانه هستند - کاروانسراهای زواره - نطنز - یزدخواست - سن سن واقع در جاده قم به کاشان (تصویر 44) –
چاکرو در جاده کرمان به مشهد - کاروانسرای ریواد و بستان در جاده نائین به اصفهان (تصویر 45) - کاروانسرای کوهپایه جاده یزد به نائین که همگی چهار ایوانه هستند.

پلهای دوره ی صفوی

25- پل الله وردیخان یا سی و سه پل: در سال 1011 هجری قمری به دستور الله وردیخان سردار شاه عباس در اصفهان و بر روی رودخانه زاینده رود ساخته شد دارای 360 متر طول و 14 متر عرض می باشد (تصویر 46).
26- پل خواجو: در سال 1060 هجری قمری به دستور شاه عباس دوم بر روی رودخانه زاینده رود بنا شده است دارای کاشی کاری با 132.5 متر طول و 12 متر عرض می باشد (تصویر 47).
27- پل بیستون: این پل بر روی پایه های شش ضلعی سنگی به جای مانده از دوره ی ساسانی بنا شده است و در شمال آبادی دینور در کرمانشاه واقع شده است و با 15 متر طول و 7 متر عرض بنا شده است.
28- پل رودخانه گول: در 5 کیلومتری غرب بندرعباس و در مسیر یک جاده کاروان رو، طویل ترین پل ایران در آن زمان، ساخته می شود. طول این پل 800 متر بوده و تمامی آن از سنگهای نامنظم و هندسی ساخته شده است.

باغهای صفوی

باغهای ایرانی شهرت جهانی دارند. در ادبیات ایران، مینیاتورها و فرهنگ عامه باغ از جایگاه خاصی برخوردار است. رواج باغها به خصوص در زمان صفویان افزایش پیدا می کند. باغهایی با سروهای کشیده، حوضهایی در وسط باغ و عمارتهایی در مرکز آن از خصوصیات کلی این باغها است. در اصفهان نزدیک به 160 باغ احداث شده است که معروفترین آنها باغ هشت بهشت، چهار باغ، نقش جهان، باغ عباس آباد، باغ چهل ستون و باغ قوشخانه است. بعد از اصفهان، شیراز در رده دوم قرار دارد و همین گونه باغهایی در کرمان - طبس - کاشان - یزد - نیشابور و... را می توان نام برد.
29- مجموعه باغ فین کاشان: در سال 982 هجری قمری به دستور شاه عباس بنا شد شامل مجموعه بناهایی از قبیل: سردر ورودی، ساختمان دو طبقه وسط باغ به نام «فتح علی شاهی»، بنای «کریم خانی» حمام های عهد صفوی و قاجار، بنای معروف «شتر گلوی» شاه عباسی، ساختمان نظام الدوله و صفه سلیمانی که در سال 1100 هجری قمری به مجموعه اضافه گردید (تصویر 48).
30- مجموعه ی گنجعلی خان: در کرمان و در دوران شاه عباس بنا شده و شامل میدان، مسجد، مدرسه، کاروانسرا، حمام، آب انبار و ضرابخانه است.

معماری افشاری، زندی و قاجاری

از لحاظ سبک ادامه شیوه ی اصفهانی است که در زمان حکومت های محلی و بعد از صفوی ساخته می شوند از مهمترین این بناها می توان بدین ترتیب نام برد:
1- قصر خورشیدی: این بنا در سال 1150 هجری در دوره ی افشار و به دستور نادرشاه افشار در کلات نادری خراسان احداث شد. دارای پلان هشت ضلعی و در سه طبقه بنا شده است. نادرشاه بعد از تصرف هند و به خاطر آشنایی با آثار هنری آن کشور این بنا را با نمائی از سنگ های تراش ایجاد نمود که تأثیر معماری هندی در آن مشهود است (تصویر 49).
2- بناهای وکیلی: شامل آثار منسوب به کریم خان زند در شیراز و یک نمونه در تهران است از این مجموعه بناها بدین ترتیب می توان نام برد:
الف) مسجد وکیل: این مسجد دارای چند نکته ی مهم است:
1- معماری: شامل طاق نماهای مجلل و با شکوه
2- کاشیکاری: کاشیهای طاق نما و جرزها مخصوصاً هفت رنگ
3- خطوط کتیبه ها به خط ثلث و نسخ
4- حجاری: شامل ساختن و پرداختن تخته سنگ های عظیم لبه های حوض، حجاری ازاره ها، حجاری ستون های شبستان، حجاری منبر.
ب) بازار وکیل: در محله ی «در شاهزاده» و جنب مسجد وکیل واقع شده، دارای پلان به شکل صلیب و دارای چهار ورودی است.
ج) باغ نظر و عمارت کلاه فرنگی: محل کنونی موزه ی پارس است و در وسط باغ عمارت هشت ضلعی به نام کلاه فرنگی قرار دارد (تصویر 50).
د) باغ دولت آباد یزد: در قسمت شرقی یزد و بین محله های چهار منار و نصرآباد قرار دارد و توسط محمد تقی خان یزدی حاکم یزد در دوره افشاریه ساخته می شود بناهای این باغ از زیباترین بناهای دوره افشاریه و زندیه است (تصویر 51).
ح) ارگ کریم خانی: قصر سلطنتی و اندرونی زندیه بوده است و شبیه یک قلعه است. نمای بیرونی برجها با نقش و نگار آجری تزئین شده است. طرح این بنا، یک فضای مرکزی چهار ایوانه با چهار اتاق در گوشه ها است (تصویر 52).
و) آرامگاه حافظ ز) چهل تن هـ) هفت تن ت) دیوانخانه ی) حمام وکیل ک)آب انبارهای وکیل ل) پل رودخانه خشک م) باغ جهان نما ن) ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی در تهران.
3- مسجد نبی (مسجد شاه): این مسجد در زمان فتحعلی شاه قاجار در سال 1242 هجری قمری در قزوین بنا شد، بنا شامل چهار ایوان و بر روی مسجدی به همین نام از زمان صفوی احداث شده است. دارای تزئینات کاشی کاری هفت رنگ برای گنبد و ایوانها و شبستان مربع بوده و به نام «سلطانی» و «جامع» نیز شهرت دارد.
4- مسجد امام تهران: در سال 1240 هجری قمری که مصادف با سلطنت فتحعلی شاه قاجار است بنا شده و شامل چهار ایوان با کاشی هفت رنگ می باشد (تصویر 53).
5- مسجد حاج علی آقا: در سال 1328 هجری قمری در کرمان بنا شد و مجموعه ای است از بناها شامل مسجد، کاروانسرا، بازار و آب انبار، در بنای مسجد تزئینات مقرنس و گچ بری و کاشی کاری به کار رفته است.
6- مسجد شهید مطهری (سپه سالار): در سال 1292 هجری قمری در تهران و توسط «حاج میرزا حسن خان سپه سالار» وزیر ناصرالدین شاه بنا شد. این بنا شامل چهار ایوان، دو طبقه و دارای گنبد، هشت مناره و گلدسته، با تزئینات کاشی هفت رنگ است.
7- مسجد - مدرسه آقا بزرگ در کاشان: که مربوط به عهد قاجاریه است. این بنا عملکردی 2 منظوره داشته یعنی هم مسجد بوده و هم مدرسه.
8- مجموعه کاخ های گلستان: در زمان قاجار و در قسمت شمالی هسته مرکزی تهران قدیم تعدادی بنا ساخته می شود که بعدها به نام «ارگ» نامگذاری شد و مهمترین این بناها مجموعه کاخ گلستان است. این مجموعه در اطراف حیاطی بزرگ ایجاد شده که در میان آنها عمارت تخت مرمر واقع است که بنیاد آن از زمان صفویه است (تصویر 54).
این مجموعه شامل مجموعه بناها به نام های: تالار موزه، سرسرای ورودی، کاخ ابیض، تالار آینه برلیان، تالار عاج، تالار بلور، عمارت بادگیر، کاخ پنج طبقه ی شمس العماره و تالار الماس است (تصویر 55).
از دیگر کاخهای قاجار و پهلوی می توان از این کاخها نام برد: مجموعه کاخهای سعدآباد (تهران) (تصویر 56)،
مجموعه کاخهای نیاوران (تهران) کاخ عشرت آباد (تهران) (تصویر 57)، کاخ فصر فیروزه (تهران)، کاخ صاحبقرانه (تهران)، عمارت مسعودیه (تهران)، خانه امیر بهادر (تهران)، خانه وثوق الدوله (تهران)، خانه بروجردی ها (کاشان)، نگارستان (تهران)، مدرسه دارالفنون، مسجد سلطانی، قصر دوشان تپه، بازار بزرگ و تکیه دولت (تهران)، کاخ میان پشته در بندر انزلی، کاخ رودسر و کاخ رامسر.

پلها

در دوره قاجار تعداد زیادی پل به سبک پلهای صفویه بنا می گردد. از جمله پل «بلده» بر روی رودخانه نور در شرق بلده و پلهایی بر روی خندقهای اطراف شهر. و از مهمترین پلهای پهلوی می توان به پل «ورسک» در شمال ایران و در زمان رضاخان اشاره نمود.
در پایان و جهت حسن ختام مباحث و به نیت بزرگداشت تمامی معماران اسلامی ایران یادی از 2 تن معمار بنام ایرانی می کنیم:
استاد علی مریم کاشانی: از معماران بی بدیل نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری کاشان است. ساختمانهایی نظیر خانه طباطبائی - خانه بروجردی (تصویر 750) - خانه امین الدوله و کاروانسرای معروف و دیدنی امین الدوله از ساخته های این معمار است. استاد علی مریم، معماری را نزد استاد حاج شعبانعلی معمار پشت مشهدی کاشانی به نهایت می رساند.
استاد محمد رضا معماران: در سال 1282 هجری شمسی در تبریز به دنیا می آید. پدر او استاد بالا کاظم از معماران بنام اواخر قاجار است.
از اولین کارهایش دوباره سازی پل روستای سلامت آباد بیجار است همینطور دوباره سازی دهنه میانی پل دختر میانه.
از کارهای مهم استاد بازسازی گنبدهای مسجد کبود تبریز است. استاد علاوه بر فعالیتهای بالا ساخت گنبد بزرگ مسجد دانشگاه صنعتی شریف در تهران و پوشش وضوخانه کنار این گنبد را انجام می دهد. از آخرین کارهای استاد رضا، مسجد رضا (ع) در تبریز است که استاد از طراحی تا ساخت این بنا را به تنهایی به پایان می رساند. استاد در سال 1374 دار فانی را وداع می گوید.
منبع: حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388).